Ballet
Ballet is een Westerse dansstijl waarin gestileerde poses en passen worden gecombineerd met licht en vloeiende figuren en bewegingen, zoals sprongen en draaien; vaak gecombineerd met muziek, decor, kostuums en soms pantomime of voordracht, om een verhaal, thema of sfeer aan de toeschouwer over te brengen. In Nederland heeft Het Nationale Ballet zich in de afgelopen vijftig jaar ontwikkeld tot een internationaal toonaangevend balletgezelschap.
Geschiedenis van Ballet
Ballet is een dansvorm die meer dan 500 jaar geleden ontstaan is in Italië als een vorm van amusement voor de adel. De Italiaanse Catharina de Medici bracht het ballet via koning Hendrik II naar Frankrijk. Het ballet leek toen in zijn geheel niet op het ballet van nu, het was een opvoering waaraan ook dieren, clowns en acrobaten meededen. Dit vermoedelijk eerst opgetekende ballet in het jaar 1581 heette Ballet Comique de la Reine en duurde zes uur.
Koning Lodewijk XIV, de Zonnekoning, hield erg van dansen en richtte in het jaar 1661 de eerste balletacademie op. Hieruit ontstond later het wereldberoemde Parijse operaballet. Deze school bedacht de meeste lichaamshoudingen en de voet- en armposities tijdens het ballet, vandaar dat dit vooral Franse woorden zijn.
Toen Lodewijk XIV op de troon zat, wilde Peter de Grote, tsaar in Rusland, alles in de Franse stijl doen. Aan het Russische hof werd zelfs Frans gesproken. Doordat hij het balletdansen ook invoerde in Rusland ontstond, voornamelijk in Moskou en Sint-Petersburg, de grootste ballettraditie ter wereld. Het Britse ballet ontstond pas in de jaren dertig van de 20e eeuw en het Amerikaanse ballet pas in de jaren veertig van de 20e eeuw.
In Nederland startte de werkelijke ontwikkeling van een professionele theaterdanscultuur pas in de tweede helft van de vorige eeuw. Tot die tijd maakten calvinistische dominees de dienst uit: dans was in die cultuur een zonde. Er bestond geen traditie en continuïteit in het academisch ballet. De theaterdans die tijdens de wederopbouwjaren na de Tweede Wereldoorlog van de grond komt richt zich dan ook op buitenlandse voorbeelden: Londen, Parijs en Rusland.
Klassiek Ballet of Modern Ballet
In het begin van de twintigste eeuw begon de academische ballettechniek zich te ‘moderniseren’, waardoor er een scheiding tussen het klassiek ballet en modern ballet ontstond. Doorgaans wordt met de term ballet het midden gehouden tussen de klassieke of moderne uitvoering van de academische theaterdans. Wel is iedere westerse danskunstenaar indirect of direct beïnvloed door de academische ballettechniek. Zolang de voorgeschreven voetposities en houdingen gebruikt worden, spreekt men van ballet.
Ballet in Nederland
Dankzij de onvermoeibare inzet van de danspioniers, de balletmoeders Nel Roos, Hans Snoek, Sonia Gaskell, Jeanne Brabants, Francoise Adret, Mascha ter Weeme en met het subsidiestelsel van de Nederlandse overheid ontwikkelt zich de theaterdanscultuur zodanig dat die vanaf de jaren zeventig (dus in amper vijfentwintig jaar!) vooraan staat in de internationale danswereld. Het Nationale Ballet, bijvoorbeeld, heeft zich in de afgelopen vijftig jaar ontwikkeld tot een internationaal toonaangevend balletgezelschap met een breed repertoire, een traditie in vernieuwing en met ongeveer 80 dansers die uit de hele wereld afkomstig zijn.
Klassiek Ballet
Klassiek ballet zoals we dat nu kennen is gebaseerd op het ballet uit de Romantiek. De voorstellingen die toen werden gehouden, zoals Het Zwanenmeer en De Notenkraker & Muizenkoning van choreograaf Marius Petipa worden tot op de dag van vandaag opgevoerd. Het woord “ballet” is Frans, maar zit geworteld in het Italiaanse woord “balletto”, wat een vervoeging is van het woord “ballo,” of ‘dans’. Het hofballet, het handelingsballet (ballet d’action), het romantisch ballet, het neoromantisch ballet en het neo-klassiek ballet zijn de opeenvolgende stijlen in het klassiek ballet, waarin voorstellingen zijn gechoreografeerd in de klassieke danstechniek.
Geschiedenis van Klassiek Ballet
In Italië, in de 15de eeuw, begon het ballet als statige elegante hofdans. Hier kwamen welgestelden uit Italië en Frankrijk, zoekende naar amusement, terecht in grote spektakels. In de herwaardering van de Oude cultuur – de renaissance – leefden zij onder het motto – Carpe Diem (pluk de dag). Tijdens deze spektakels werd niet alleen door iedereen gedanst, maar werden ook gedichten voorgedragen en muziek gespeeld. Naast een lust voor oog en oor, waren de spektakels op politiek en filosofisch gebied van grote symbolische betekenis. Dansen werd dé manier om te laten zien dat je beschaafd was, voornaam en uitermate geschikte als toekomstige schoonkind.
Het Hofballet
Onder de Franse koning Lodewijk XIV ontwikkelde dit zich in de 17de eeuw tot hofballet op basis van een gecodeerd systeem, met zijn eigen regels, bewegingen en speciale kleding. Om de beste dansers voor het hofballet te selecteren en tot professionals op te leiden, stichtte Lodewijk in 1661 La Académie Royale de la Danse. Deze ontwikkeling werd opgang gezet door een nieuw gebouw in Frankrijk: het theater. Gebouwd naar Italiaans voorbeeld, vonden hofballetten steeds vaker in theaters plaats, in plaats van de paleiszalen. In plaats van het neerkijken vanaf een balkon in het paleis, keken toeschouwers er nu ‘tegenaan’. Hierdoor werden sprongen en draaien veel interessanter, dan geometrische figuren door de vloerpatronen. Vanaf 1681 mochten ook vrouwen deelnemen aan de opleiding tot klassiek balletdanser. Hiervoor was dit niet normaal. Mannen hadden altijd de vrouwenrollen vertolkt in dansvoorstellingen.
Het Handelingsballet
Tot de achttiende eeuw was dans altijd onderdeel van hofballetten en balletopera’s, als slechts een fraai tussenspel. Om dans op eigen benen te laten staan, begonnen danskunstenaars voorstellingen te maken die volledig bestonden uit dans en pantomime. Het verhaal dat centraal stond werd helemaal uitgebeeld door dansers. Onder deze balletpantomimes ontwikkelde ballet in Frankrijk zich tot het nieuwe genre “Handelingsballet/ballet d’action”. Jean Gorges Noverre (1727-1810) was een van de danskunstenaars, die experimenteerde met de expressieve kracht van de dans. Door het uitbeelden van gevoelens in de dans, werd het ballet al iets dramatisch expressiever.
Het Romantische Ballet
Onder invloed van de romantiek in de negentiende eeuw werd het ballet toch echt emotioneel expressief. Aanvankelijk vooral in Frankrijk en na 1850 onder aanvoering van Franse en Italiaanse choreografen, met name aan het Russische hof. De spectaculaire vernieuwingen van het romantische ballet was zonder meer de uitvinding van pointes-dans (het dansen op de teenpunten), de danstechnische vernieuwing van lifts (tilwerk) in duetten en de standaardisering van de aankleding – met de tutu voor de vrouw en het jak en de maillot voor de man.
In de Romantiek hielpen deze dansstukken om even ‘weg’ te zijn uit de dagelijkse beslommeringen door middel van de exotische situering en vaak onwezenlijke personages in de balletten. Tegenwoordig zijn romantische balletten meer familievoorstellingen vanwege de verbeeldingsrijke en fantasievolle thema’s, de indrukwekkende ballettechniek en de makkelijk te volgen verhaallijn.
Les Ballets Russes
De bloei van het romantische klassieke ballet kwam in Rusland tot een einde. Onder hevige politieke veranderingen tegen het tsarenregime en met het opkomende communisme woedde er vanaf 1900 een wind van verandering door het land. Hierin bewoog de Frans-Russische ‘ballet-erfenis’ van Marious Petipa (1818-1910) zich naar Frankrijk. De Russische vernieuwing van romantisch klassieke ballet werd gedragen door de Russische entrepreneur Serge Diaghilev (1872-1929). Met zijn dansgezelschap Les Ballets Russes (1909-1929) reisde Diaghilev naar Parijs en sloot daar aan bij de expressionistische kunstontwikkelingen: zowel in de muziek, de beeldende kunst en de dans. Diaghilev stimuleerde dat deze kunstvormen zich verenigen en aanvullen.
Kijken naar Klassiek Ballet
Grote avondvullende, klassieke-romantische balletten vormen nog steeds een belangrijk bestanddeel van het repertoire van de grote balletgezelschappen, zoals Het Nationale Ballet. Hierin spelen veelal in het witgeklede bovennatuurlijke wezens een centrale rol. Hoewel de balletten stammen uit het midden van de negentiende eeuw, hebben ze de tand des tijds getrotseerd (doch soms bewerkt) en worden wereldwijd beschouwd als culturele hoogtepunten. Beroemde romantische balletten zijn: Het Zwanenmeer, Doornroosje, Notenkraker & Muizenkoning, La bayadère, Romeo & Julia, La Sylphide en Cinderella.
Het zijn balletten die bij het publiek nog altijd immens geliefd zijn, en, zeker zo belangrijk, balletten die een blijvende uitdaging vormen voor klassiek geschoolde dansers. De klassieke ballet techniek staat namelijk centraal: uitgedraaide benen en voeten, opgerichte houding, lenigheid, vijf voetposities en armposities, gebruik van sprongen, en pirouettes. Het is een genot om te zien hoe deze klassiekers de dansers op meedogenloze wijze (denk aan de 32 Fouettes’ en tournant van Odille/zwarte zwaan in Het Zwanenmeer) technisch op de proef worden gesteld. Hierbij brengt de toneelpersoonlijkheid van solisten de personages tot leven.
Belangrijke Choreografen in Klassiek Ballet
De moeder van de westerse danskunst is Catherina de Médicis (1519-1589), wie getrouwd was met de Franse koning Hendrik II. Met haar Italiaanse musici en dansmeester was zij de drijfkracht achter de eerste Franse hoffeesten met een nadruk op dans. ‘s Werelds eerste balletster ooit is de Franse koning Lodewijk XIV, dankzij Het ballet van de nacht van hofcomponist Jean-Baptiste Lully (1632-1687). Het immens populaire en tevens hoogtepunt van de hoogromantiek Giselle is gemaakt door de Italiaan Jean Coralli (1779-1854) en de Fransman Jules Perrot (1810-1892). De triomf van de spitzen-dans van het Frans-Russische ballet in de laatromantiek behoort toe aan Marius Petipa (1818-1910). Ondanks het artistieke verval van het laatromantische (Franse) ballet wordt Arthur Saint-Léon(1821-1870) met Coppélia nog altijd als meester gezien van het spektakel stuk.
De grondslag voor de eerste ‘Russische’, periode van Diaglihevs Ballet Russes werd gelegd door: Michel Fókine (1880-1942) en Vaslav Nijinksy (1889-1950). De latere, ‘Westerse’, periodes van de Ballet Russes’ werden gekenmerkt door: Léonide Massine (1895-1979), Bronislava Nijinska (1891-1972), George Balanchine (1904-1983), Lifar (1905-1986). De meest gevierde danser in deze stijl is Rudolf Noerijev (1938-1993).
Voormalig Ballet Russes de Paris danseres en choreografe Sonia Gaskell (1904-1974) heeft in haar artistieke visie bijna eigenhandig in Nederland een traditie voor klassiek dans van de grond gebracht door het oprichten van verschillende groepen. Ze was vanaf 1954 artistiek leider van het Nederlands Ballet en van 1961 tot 1968 van het Nationale Ballet, waar de eerste groep in overging. Tot op heden is Het Nationale Ballet het grootste dansgezelschap van Nederland.
Feit
In 1848, toen de directeur van het Russisch Keizerlijk Theater zijn maitresse, de ballerina Yelena Andreyanova van het Mariinsky in St. Petersburg, naar het Bolshoi theater in Moskou stuurde, was het publiek in Moskou zo ontzet dat ze geen bloemen maar een dode kat op het podium gooide. Van schrik viel Andreyanova flauw, wat het publiek zo ontroerde dat ze haar een staande ovatie gaven. Ze bleef 15 jaar lang bij het Bolshoi Ballet.
Freddie Mercury (Queen) danste ooit voor de Royal Ballet in Engeland. Hij trad al dansend op in speciaal gechoreografeerde versies van Bohemian Rhapsody en Crazy Little Thing Called Love bij een weldadigheidsgala in 1979. Mercury schoor zelfs zijn snor af om in de huid van Vaslav Nijinsky te kruipen. Een paar jaar later, bij blijk van culturele uitwisseling, danste de Royal Ballet voor Freddie Mercury in de video voor Queen’s I Want to Break Free.